Khó khăn khi xử lý hình sự

Theo thông tin từ Vụ Pháp chế (Bảo hiểm xã hội Việt Nam), thời gian qua, tình trạng chậm đóng, trốn đóng bảo hiểm xã hội (BHXH) bắt buộc vẫn còn diễn ra ở nhiều doanh nghiệp, địa phương, ảnh hưởng tới việc giải quyết chế độ BHXH, bảo hiểm y tế (BHYT) của người lao động. Một trong những nguyên nhân của tình trạng này là do pháp luật hiện hành chưa quy định rõ về hành vi chậm đóng, trốn đóng làm cơ sở áp dụng biện pháp xử lý, chế tài tương ứng.

Thanh tra đóng BHXH, BHYT tại doanh nghiệp. Ảnh minh họa

Cụ thể, hành vi chậm đóng, trốn đóng BHXH là hành vi bị nghiêm cấm được quy định tại Điều 17 Luật BHXH 2014, tùy vào tính chất và mức độ vi phạm, có thể bị xử phạt hành chính hoặc xử lý hình sự. Đối với Luật BHYT, tại Điều 11, một trong những hành vi bị nghiêm cấm là không đóng hoặc đóng BHYT không đầy đủ theo quy định, chưa quy định hành vi về chậm đóng, trốn đóng.

Tuy nhiên, tại cả Luật BHXH và Luật BHYT hiện hành đều không có quy định tách biệt, định nghĩa rõ ràng về hành vi chậm đóng và hành vi trốn đóng BHXH, BHYT. Điều này dẫn đến khó khăn trong việc áp dụng biện pháp xử lý đối với từng mức độ của mỗi hành vi theo các chế tài hành chính, hình sự.

Còn chế tài xử phạt vi phạm hành chính (VPHC) đối với hành vi trốn đóng đã được quy định tại Điểm a khoản 7 Điều 39 Nghị định số 12/2022/NĐ-CP và khoản 2 Điều 80 Nghị định số 117/2020/NĐ-CP, nhưng lại không có văn bản nào quy định rõ khái niệm thế nào là trốn đóng. Do vậy, không có cơ sở xác định yếu tố lỗi để xử phạt VPHC về hành vi “trốn đóng” làm cơ sở, tiền đề cho việc xử lý hình sự.

Điều này dẫn tới việc cơ quan BHXH đang gặp rất nhiều khó khăn trong việc xác định hành vi trốn đóng để xử phạt vi phạm hành chính. Thực tế cho thấy, hiện nay trong quá trình xử phạt VPHC cơ quan BHXH chỉ có thể xác định là không đóng hoặc đóng không đủ số người thuộc diện tham gia BHXH, bảo hiểm thất nghiệp (BHTN), BHYT và đóng không đúng mức đóng BHXH, BHTN, BHYT theo quy định...

Ngoài ra, Điều 216 Bộ luật Hình sự quy định hành vi trốn đóng BHXH cũng nêu rõ, người nào có nghĩa vụ đóng BHXH cho người lao động mà gian dối hoặc bằng thủ đoạn khác để không đóng hoặc không đóng đầy đủ theo quy định từ 6 tháng trở lên. Như vậy, một trong các yếu tố cấu thành tội trốn đóng BHXH là gian dối hoặc bằng thủ đoạn khác.

Vụ Pháp chế, BHXH Việt Nam cho biết, tính từ năm 2018 đến hết 31/12/2023, cơ quan BHXH đã gửi 417 hồ sơ kiến nghị khởi tố sang cơ quan điều tra kiến nghị khởi tố theo các tội danh lĩnh vực BHXH, BHYT, BHTN theo quy định tại Điều 214, Điều 215, Điều 216 Bộ luật Hình sự. Tuy nhiên, đến nay, chưa có vụ án nào liên quan Điều 216 được đưa ra xét xử, do cơ quan công an xác định hành vi vi phạm chưa đủ yếu tố cấu thành tội phạm, chưa đủ điều kiện thụ lý.

Về nội dung này, Hội đồng Thẩm phán đã có Nghị quyết số 05/2019/HĐTP hướng dẫn áp dụng: “Trốn đóng bảo hiểm quy định tại Điều 216 của Bộ luật Hình sự là hành vi của người sử dụng lao động có nghĩa vụ đóng BHXH, BHYT, BHTN cho người lao động mà gian dối hoặc bằng thủ đoạn khác để không đóng hoặc không đóng đầy đủ BHXH, BHYT, BHTN cho người lao động thuộc đối tượng phải tham gia BHXH, BHYT, BHTN”.

Tuy nhiên, theo Vụ Pháp chế, do không có tách biệt rõ hành vi chậm đóng và trốn đóng BHXH, BHTN, BHYT nên có sự khác nhau trong việc hiểu và xác định hành vi, xác định yếu tố lỗi và các yếu tố cấu thành tội phạm giữa các văn bản.

Vì vậy, trong thực tiễn triển khai, cơ quan BHXH không có khả năng, công cụ để xác định được các hành vi vi phạm nghĩa vụ đóng là trốn đóng hay không phải trốn đóng, cũng không có thẩm quyền để chứng minh được người có nghĩa vụ đóng BHXH, BHTN, BHYT cố ý và có hành vi gian dối và bằng thủ đoạn khác theo hướng dẫn tại Điều 2 Nghị quyết số 05/2019/NQ-HĐTP.

Vụ Pháp chế cho biết, thực tế, khi một doanh nghiệp nợ BHXH, BHYT, việc phân biệt có sự “gian dối” (hay chỉ là nợ vì khó khăn khách quan) không dễ để có thể xác định, nhất là đối với trường hợp, việc nợ đọng, chậm đóng BHXH, BHYT, BHTN có thể vì khó khăn chung của doanh nghiệp. Do vậy, tình hình chậm đóng, trốn đóng BHXH, BHYT vẫn diễn biến phức tạp và chưa có vụ việc nào được đưa ra xét xử.

Quy định rõ các trường hợp chậm đóng, trốn đóng

Đề xuất hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan đến chậm đóng, trốn đóng BHXH, đảm bảo quyền lợi hợp pháp của người lao động, ngăn ngừa và xử lý nghiêm khắc hành vi vi phạm nghĩa vụ đóng, theo Vụ Pháp chế, cần thiết nghiên cứu xây dựng cụ thể các quy định liên quan đến chậm đóng, trốn đóng BHXH, BHTN, BHYT trong dự thảo Luật BHXH, Luật BHYT, Luật Việc làm sửa đổi và các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan. Điều này nhằm đảm bảo sự đồng bộ, thống nhất với các quy định pháp luật hành chính, hình sự và tình hình thực tiễn tổ chức.

Doanh nghiệp trốn đóng BHXH có thể bị quy định thành tội phạm mới bổ sung trong Luật Hình sự (như tội trốn thuế) và có chế tài hình sự riêng. Ảnh minh họa

Theo đó, việc cần đảm bảo thống nhất thực hiện theo hướng quy định rõ các trường hợp chậm đóng (quá thời hạn quy định của luật mà người sử dụng lao động không đóng hoặc không đóng đầy đủ số tiền phải đóng theo hồ sơ tham gia BHXH, BHYT, BHTN đã đăng ký...) và trốn đóng (không đăng ký hoặc đăng ký không đầy đủ số người phải tham gia BHXH, BHYT, BHTN; đăng ký tiền lương làm căn cứ đóng BHXH, BHYT, BHTN thấp hơn quy định; trường hợp chuyển hóa từ chậm đóng sang trốn đóng...) cùng với việc bổ sung các biện pháp, chế tài xử lý hành vi này.

Theo báo cáo về một số vấn đề lớn trong tiếp thu, chỉnh lý dự án Luật BHXH sửa đổi tại Hội nghị Đại biểu Quốc hội chuyên trách lần thứ 5 vừa diễn ra, Ủy ban Xã hội của Quốc hội cho biết, để khắc phục bất cập của việc tổ chức thực hiện luật hiện hành khi xử lý các vụ việc chậm đóng, trốn đóng BHXH, dự thảo luật được chỉnh lý theo hướng làm rõ và tách riêng các điều về xác định chậm đóng (Điều 37), trốn đóng (Điều 38), xử lý chậm đóng (Điều 39), xử lý trốn đóng (Điều 40) để phân định rõ hành vi chậm đóng và hành vi trốn đóng BHXH, qua đó có thể áp dụng biện pháp xử lý phù hợp.

Ngoài ra, có đại biểu Quốc hội cũng cho rằng, đối với trốn đóng BHXH nên được xây dựng thành quy định tội phạm mới bổ sung trong Luật Hình sự (như tội trốn thuế) và có chế tài hình sự riêng. Như vậy, mới xử lý đúng, trúng và nhanh, phù hợp với từng mức độ vi phạm đóng trong trách nhiệm đóng BHXH.